„Józef Gawlina – biskup, żołnierz, pielgrzym” to tytuł sympozjum historycznego upamiętniającego postać Biskupa Polowego Wojska Polskiego, a po II wojnie światowej Protektora Polaków mieszkających poza granicami Kraju. Konferencja odbyła się w piątek
21 kwietnia 2023 roku w Centrum Konferencyjnym Ordynariatu Polowego. Spotkanie poprzedziła Msza św. sprawowana w kościele oo. paulinów pw. Ducha Świętego.
Mszy św. przewodniczył biskup polowy Wiesław Lechowicz wraz z licznym gronem kapelanów. Liturgia rozpoczęła się od wprowadzenia chorągwi Wojska Polskiego. Na wstępie bp Lechowicz powiedział: „Dzisiejszy dzień jest poświęcony biskupowi polowemu Józefowi Feliksowi Gawlinie, jak wcześniej mówiono, Wojsk Polskich, jednej z najwybitniejszej postaci Kościoła XX w. Chcemy jego postać przypomnieć, nie tylko dlatego, żeby upamiętnić jego działalność, ale także, pamiętając, że pamięć i tożsamość są siostrami, uczyć się od niego. Myślę zwłaszcza o sobie, jako jednym z następców bp. Gawliny oraz księżach kapelanach”.
W homilii Ordynariusz Wojskowy przybliżył zgromadzonym życiorys abp. Józefa Gawliny – jego dzieciństwo i okres młodości. Nawiązał także do dzisiejszej Ewangelii, w której Jezus rozmnożył chleb i ryby, posługując się chłopcem, który miał pięć chlebów jęczmiennych i dwie ryby. Okazało się, że to wystarczyło. „W życiu abp. Józefa Gawliny dokonało się coś podobnego, jak w życiu tamtego chłopca, mającego tylko pięć chlebów i dwie ryby. Pan Jezus posłużył jego cechami charakteru i talentami w stopniu przekraczającym jego oczekiwania i zapewne jego najbliższych. Bp Gawlina zasłużył na miano prawdziwego pasterza, który nie grzeszył serwilizmem. Na niczym mu tak nie zależało jak na wiernym słuchaniu i wypełnianiu woli Bożej” – wyjaśniał bp Lechowicz.
Zacytował także kazanie z pogrzebu abp. Józefa Gawliny, wygłoszone przez bp. Herberta Bednorza, biskupa koadiutora diecezji katowickiej. „Arcybiskup miał dwa ideały życiowe – Kościół i Ojczyznę. Stały się one myślami przewodnimi i kierowniczymi całości jego poczynań. Wszystkie inne sprawy, które nie mieściły się w ramach Kościoła i Ojczyzny abp. Gawlina z żelazną konsekwencją oddalał i odsuwał od siebie. Za wszelką cenę chciał bowiem pozostać wiernym Kościołowi i Ojczyźnie, dla których żył, pracował i cierpiał”.
W kościele oo. paulinów na Nowym Mieście, w którym sprawowana była Msza św., zgromadziło się liczne grono wojskowych, naukowców, podchorążych WAT – osób zainteresowanych biografią abp. Józefa Gawliny. W Eucharystii uczestniczyli także bp Marcin Makula, Ewangelicki Biskup Wojskowy oraz abp Jerzy Pańkowski, Prawosławny Ordynariusz Wojskowy. Oprawę muzyczną liturgii zapewnił Chór Reprezentacyjnego Zespołu Artystycznego Wojska Polskiego.
Józef Gawlina – biskup, żołnierz, pielgrzym
Po zakończonej Mszy św. uczestnicy przeszli do sali konferencyjnej Ordynariatu Polowego, gdzie rozpoczęła się konferencja historyczna „Józef Gawlina – biskup, żołnierze, pielgrzym”.
Zebranych powitał bp Wiesław Lechowicz, który odczytał fragment ze Wspomnień Józefa Gawliny z ewakuacji we wrześniu 1939 r. Biskup polowy został wtedy ranny w twarz, ale włączył się w posługę wobec rannych żołnierzy jako kapelan, m.in. spowiadając jednego z nich. – Obraz biskupa polowego, który leży na podłodze, przylegając do rannego żołnierza, słuchając jego spowiedzi jest tak sugestywny, że chyba nie wymaga żadnego komentarza i najlepiej ukazuje charakter, osobowość i zaangażowanie tego, któremu chcemy w tym dniu naszą pamięć i nasz czas poświęcić – powiedział bp Lechowicz.
Wspólnie z dr Janem Tarczyńskim, dyrektorem CBW powitali gości m.in. ordynariuszy wojskowych abp. Jerzego Pańkowskiego i bp. Marcina Makulę, Jana Dziedziczaka, sekretarza Stanu, pełnomocnika Rządu do spraw Polonii i Polaków za Granicą, mecenasa Piotra Andrzejewskiego, wiceprzewodniczącego Trybunału Stanu, przedstawicieli Sztabu Generalnego, Dowództwa Operacyjnego i Dowództwa Generalnego RSZ, uczelni oraz instytucji kulturalnych i organizacji społecznych wśród nich Instytutu Polskiego im. gen. Władysława Sikorskiego z Londynu, pracowników Centralnej Biblioteki Wojskowej i Kurii Polowej. Instytut Historyczny NN im. Andrzeja Ostoja Owsianego reprezentowali Andrzej Chyłek i Krzysztof Lancman.
Dyrektor Jan Tarczyński zapowiedział projekcję filmu Zofii Kunert „Biskup największej diecezji Józef Gawlina”, zrealizowanego przez Zofię Kunert z Ośrodka Informacji Naukowej CBW. Dyrektor biblioteki przypomniał też, że w wyniku krzywdzącego Polskę podziału świata biskup Gawlina został zmuszony do pozostania na obcej ziemi. – Swoją opieką obejmował żołnierzy walczących na wszystkich frontach II wojny światowej, a po jej zakończeniu, z papieskiej nominacji, docierał do rodaków rozproszonych po całym świecie, jako biskup polskiego wychodźstwa. Skala problemów, z jakimi musiał się stykać w codziennej pracy była ogromna, bowiem dotyczyła także kwestii politycznych i społecznych. Ta umowna diecezja bez granic, którą władał abp Józef Gawlina znajdowała się w sercach i umysłach żołnierzy, późniejszej emigracji niepodległościowej, a jej arcypasterz zapisał się trwale w historii polskiego kościoła i narodu – powiedział Tarczyński.
Prof. dr hab. Andrzej Nowak (UJ, IPN) swoje wystąpienie rozpoczął od odczytania fragmentu obrony Zbaraża, podczas której na wałach niesiony jest przez jezuitę, ks. Muchowieckiego Najświętszy Sakrament. Podkreślił, że Józef Gawlina należał do pokolenia, wychowanego na powieściach Henryka Sienkiewicza, głoszących triumfy I Rzeczpospolitej i podkreślające bliskość narodu, państwa i Kościoła. Swoje wystąpienia poświęcił tłu historycznemu działalności Józefa Gawliny. Nakreślił historię postawy duchowieństwa wobec wojny polsko-bolszewickiej, m.in. kleryków wstępujących masowo do wojska w charakterze sanitariuszy i przypomniał m.in. postacie ks. Ignacego Skorupki, kard. Aleksandra Kakowskiego i biskupa, późniejszego prymasa kard. Augusta Hlonda, protektora przyszłego biskupa polowego. – Wymieniam te przykłady, bo to były wzory odnawiające tradycję sienkiewiczowską, księży Muchowieckiego, Żabkowskiego i Jaskólskiego. To były wzory, na których będzie mógł się kształtować etos kapelana II Rzeczpospolitej i osobisty etos księdza Józefa Gawliny – powiedział.
Prof. Andrzej Nowak przypomniał, że Kościół w okresie II Rzeczpospolitej w państwie niejednolitym wyznaniowo pełnił rolę zwornika tożsamości, stawiającego odpór zarówno bolszewizmowi, jak i hitleryzmowi, przywołał listy pasterskie kard. Augusta Hlonda na Wielki Post 1932 r., w którym prymas postawił, zdaniem historyka, właściwe diagnozy wobec zagrożeń ideologicznych. Zwrócił uwagę, że przez swoją pracę charytatywną i oświatową Kościół starał się przeciwdziałać szkodliwym wpływom płynącym z zewnątrz, jak i rodzących się w kraju. Jako przykład podał inicjatywę powołania Katolickiej Agencji Prasowej, pod patronatem kard. Hlonda której organizatorem był ks. Józef Gawlina. – Złota monstrancja niesiona w procesji, by nie dać uśpić i przerazić katolickiego ducha wymagała nowoczesnego, dostosowanego do warunków XX w. nagłośnienia, by słychać było towarzyszącą jej pieśń wiary i nadziei – powiedział.
Prof. Nowak podkreślił, że w czasie II wojny światowej eksterminacja duchowieństwa w Polsce była wynikiem rozumienia przez najeźdźców roli, jaką pełnił on w społeczeństwie. – Prześladowcy polskości doskonale rozumieli związek między wolnością Polaków a jej chrześcijańskim fundamentem. Dlatego chcieli ten fundament zniszczyć z taką furią. Ludzie Kościoła nie byli jednak biernymi obserwatorami, jakże często sami wybierali bohaterską walkę u boku polskich żołnierzy w podziemiu, w służbie ratowania drugiego człowieka. Dali świadectwo związku Kościoła z polską wolnością – podkreślił.
Profesor dr hab. Janusz Odziemkowski z UKSW zwrócił uwagę, na to, że bp Józef Gawlina przejmował Biskupstwo Polowe w chwili gorącego konfliktu między bp. Stanisławem Gallem a Józefem Piłsudskim. Podkreślił, że jednym z zadań nowego biskupa polowego było uspokojenie i naprawienie tej relacji, na czym osobiście zależało związanemu z Polską przez posługę nuncjusza Piusowi XI. Historyk podkreślił też, że w czasie II wojny światowej postawa bp. Józefa Gawliny, jego talent dyplomatyczny i umiejętność działania na arenie międzynarodowej na rzecz sprawy Polski, ujawniły się m.in. w odnowieniu przez papieża Piusa XII jurysdykcji dla biskupa nad polskimi żołnierzami, co było jednoznaczne z uznaniem przez Stolicę Apostolską Polski, jako nadal istniejącego formalnie państwa. – To był dokument o randze międzynarodowej. Watykan, obok Anglii i Francji uznaje istnienie państwa polskiego. Biskup Gawlina wykracza w ten sposób poza te stricte duszpasterskie, wojskowe sprawy – powiedział.
Profesor Odziemkowski podkreślił, że bp Gawlina, organizując duszpasterstwo wojskowe poza granicami państwa potrafił bardzo zręcznie pozyskiwać ludzi. Jako przykład podał m.in. postać ks. Jana Brandysa, ale także sposób w jaki udało mu się współpracować z niechętnym mu premierem i naczelnym wodzem, gen. Władysławem Sikorskim. – Historyk bada fakty, zbiera je zgodnie z warsztatem, którego uczy się całe życie i próbuje je interpretować, ale są postacie, które wymykają się naukowemu poznaniu. Myślę, że o takim człowieku jak bp Gawlina, skomplikowanym i wielostronnie uzdolnionym, poddanym tak różnym naciskom i próbom chwili, którym musiał sprostać, może powinien mówić nie historyk albo nie tylko historyk, ale człowiek, który potrafi zajrzeć w duszę człowieka, jego psychikę ¬– poeta, literat. Mam nadzieję, że ksiądz biskup Gawlina takiej osoby kiedyś się doczeka – powiedział.
Ks. prof. dr hab. Damian Bednarski, proboszcz parafii św. Urbana w Woli, reprezentujący Uniwersytet Śląski, podkreślał, że bp Gawlina wiele wymagał od siebie, ale również od innych. Do jego zasług zaliczył zreformowanie kurii polowej przed wojną, zaangażowanie duszpasterskie i liczne wizyty w parafiach wojskowych i na poligonach. – O biskupie polowym Józefie Gawlinie mówiono, że jest bardziej „polowy” niż „biskupi” – przywołał jedną z opinii ks. Bednarski.
Duchowny przypomniał też, że w czasie wojny należał do nielicznych wyjątków wśród biskupów polowych, którzy przyjeżdżali na linię frontu i naprawdę towarzyszyli żołnierzom w ich służbie, w przeciwieństwie do wielu, którzy wśród żołnierzy bywali incydentalnie.
Ks. Bednarski mówił także o walce bp. Gawliny o to, by na sztandarach wręczanych formacjom tworzonym w Polskich Siłach Zbrojnych na Zachodzie nie zabrakło słowa „Bóg”. Podkreślił też rolę i okoliczności wizyty bp. Gawliny w ZSRR. Był on jedynym katolickim hierarchą, jaki odwiedził ten kraj od rewolucji bolszewickiej. – Przez trzy miesiące 1943 r. przebył ok. 5000 km. Na spotkania z biskupem czekali żołnierze. Przybywał jako symbol jedności polskich sił zbrojnych, jako żywy łącznik między wojskami polskimi w Wielkiej Brytanii i Egipcie a nową armią w Rosji (późniejszym 2. Korpusem Polskim gen. Władysława Andersa – przyp. red.) – powiedział. Dodał, że Gawlinie zależało, aby roztoczyć opiekę nie tylko nad armią, ale również nad przybywającą do miejsca zgrupowań ludnością cywilną
Sympozjum towarzyszyła wystawa przygotowana przez Centralną Bibliotekę Wojskową pod tym samym tytułem co sympozjum, którą będzie można także oglądać od 22–30 kwietnia przed budynkiem Dowództwa Garnizonu Warszawa przy placu Marszałka Józefa Piłsudskiego 4 w Warszawie.
Z okazji 90. rocznicy konsekracji i ingresu bp. Józefa Gawliny wybite zostały specjalne medale pamiątkowe, które otrzymali prelegenci oraz osoby, które przyczyniły się do zorganizowania konferencji. Poczta Polska wydała też okolicznościową pocztówkę z wizerunkiem abp. Józefa Gawliny, którą uroczyście zaprezentowano podczas konferencji.
Tekst i zdjęcia Małgorzata Muszańska, Krzysztof Stępkowski.
Uroczysty koncert
W ramach obchodów 90. rocznicy mianowania Józefa Gawliny Biskupem Wojsk Polskich w kościele pw. Ducha Świętego w Warszawie – klasztorze oo. Paulinów odbył się koncert w wykonaniu Orkiestry Reprezentacyjnej Sił Powietrznych pod dyrekcją mjr. Pawła Joksa. Na wydarzenie kulturalne zaprosili bp polowy Wiesław Lechowicz i dyrektor CBW dr Jan Tarczyński.
W koncercie wzięli udział przedstawiciele władz państwowych, w tym Piotr Andrzejewski, wiceprzewodniczący Trybunału Stanu, Łukasz Kudlicki, reprezentujący wiceprezesa Rady Ministrów, ministra obrony narodowej oraz Wojciech Lesiak, reprezentujący szefa Urzędu do spraw Kombatantów i Osób Represjonowanych, żołnierze Wojska Polskiego na czele z gen. bryg. Grzegorzem Skorupskim, reprezentującym Dowódcę Generalnego RSZ i gen. bryg. Mirosławem Polakowem, reprezentującym Dowódcę Operacyjnego RSZ, przedstawiciele Ordynariatu Polowego na czele z wikariuszem generalnym biskupa polowego ks. płk. Kryspinem Rakiem, reprezentanci Prawosławnego Ordynariatu Polowego z abp. Jerzym Pańkowskim oraz Ewangelickiego Duszpasterstwa Wojskowego z bp. Marcinem Makulą, a także gospodarze miejsca – ojcowie paulini. Instytut Historyczny NN im. Andrzeja Ostoja Owsianego reprezentowali – Prezes Zarządu Andrzej Chyłek i Członek Zarządu Krzysztof Lancman.
Biskup Wiesław Lechowicz powitał zgromadzonych i pokrótce przedstawił życiorys abp. Józefa Gawliny. Niektóre aspekty jego posługi podkreślił w przemówieniu również dyrektor CBW dr Jan Tarczyński.
Biskup Wiesław Lechowicz w uznaniu zasług dla dobra Ojczyzny, poszanowania wartości chrześcijańskich oraz kształtowanie postaw patriotycznych został oznaczony Krzyżem Służby Niepodległości przez Fundację Walczącym o Niepodległość Wyklętych, Pokrzywdzonych, Internowanych, Więzionych. Odznaczenie wręczyli przedstawiciele Fundacji: Andrzej Chyłek i Krzysztof Lancman.
Biskup polowy medalem upamiętniającym 90. rocznicę mianowania Józefa Gawliny biskupem polowym uhonorował Orkiestrę Reprezentacyjną Sił Powietrznych. Wyróżnienie wręczył na ręce dyrygenta – dowódcy mjr. Pawła Joksa. Jan Tarczyński wręczył medal 100-lecia CBW przeorowi klasztoru oo. paulinów o. Krzysztofowi Wendlikowi w podziękowaniu za pomoc w organizacji wydarzenia.
W wykonaniu Orkiestry wybrzmiały znane pieśni patriotyczne, muzyka filmowa i klasyczna w aranżacjach na orkiestrę dętą. Pomiędzy utworami soliści: Karolina Pytlak i Jaromir Trafankowski przedstawili wspomnienia abp. Gawliny, przedstawiając widowni jego barwny życiorys. Kolejnym etapom życia biskupa towarzyszyły utwory muzyczne instrumentalne oraz wokalne.
Koncert zakończyło wspólne odśpiewanie „Boże, coś Polskę”.
Tekst i zdjęcie: Paulina Piątkowska