2 czerwca 2022 roku podczas uroczystości na Zamku Królewskim w Warszawie poznaliśmy laureatów tegorocznej edycji nagrody Instytutu Pamięci Narodowej „Kustosz Pamięci Narodowej”. Uhonorowani zostali: Waldemar Kowalski, Edward Müller, Bohdan Jerzy Urbankowski, Grupa Rekonstrukcji Historycznej „First to Fight” oraz ks. Adolf Chojnacki (1932-2001) – nagroda pośmiertna.
Pośród honorowych nagród i odznaczeń przyznawanych przez IPN nagroda „Kustosz Pamięci Narodowej” szczyci się najdłuższą tradycją. Ideą, która przyświecała jej pomysłodawcy, prof. Januszowi Kurtyce, było przywracanie szacunku dla przeszłości i promocja wartości, dzięki którym polski duch narodowy przetrwał lata totalitarnego zniewolenia. Od kiedy w 2002 roku nagrodę przyznano po raz pierwszy, wśród jej laureatów znalazło się blisko 100 osób i instytucji.
Uroczystość, w której wzięli udział przedstawiciele władz państwowych, instytucji kultury, środowisk patriotycznych w tym liczna reprezentacja Instytutu Historycznego NN im. Andrzeja Ostoja Owsianego z Prezesem Andrzejem Chyłkiem na czele, wojska oraz członkowie Kapituły Nagrody, zainaugurowało wystąpienie prezesa Instytutu Pamięci Narodowej dr Karola Nawrockiego.
„Kustosz Pamięci Narodowej jest strażnikiem i opiekunem przeszłości, to też osoba, która daje drugie, ziemskie życie naszym bohaterom z przeszłości, tym bohaterom, którzy dzięki Kustoszom mogą dzielić się z nami swoim testamentem, życiem i wartościami” powiedział dr Karol Nawrocki. „Kustosz to też osoba, która głosi prawdę w królestwie kłamstwa, jakim była Polska komunistyczna. Kustosz to ten, który jest gotów głosić prawdę o polskiej historii nawet w przestrzeni i czasie dotkniętym amnezją pamięci, a niestety tak też się działo po roku 1989 ” zaznaczył prezes IPN.
„Wasze życiorysy, drodzy Kustosze, świadczą o tym, że wypełniacie wszystkie te trzy funkcje Kustoszy, o których powiedziałem” stwierdził, zwracając się do laureatów nagrody.
List skierowany do gości uroczystości przez prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej Andrzeja Dudę, odczytała Barbara Fedyszak-Radziejowska, zaś Agnieszka Kaczmarska, szef Kancelarii Sejmu, odczytała list od marszałek Sejmu Elżbiety Witek.
„Państwa aktywność i praca udowadniają, że ziarno pamięci przeszłości, ziarno prawdy historycznej wydaje stukrotny owoc. Taki wymiar mają Państwa wybitne osobiste dokonania, jak i te związane z popularyzowaniem najnowszej historii poprzez działalność dokumentacyjną, edukacyjną, rekonstrukcyjną” – napisał do laureatów premier Mateusz Morawiecki w liście odczytanym przez ppłk. rez. Karola Piskorskiego, doradcę prezesa IPN. List do uczestników uroczystości skierował też minister edukacji i nauki Przemysław Czarnek.
Uroczystość odbyła się pod Patronatem Narodowym Prezydenta RP Andrzeja Dudy w Stulecie Odzyskania Niepodległości.
Laureatem nagrody „Kustosz Pamięci Narodowej” z rekomendacji Instytutu Historycznego NN im. Andrzeja Ostoja Owsianego w 2022 roku został nestor nurtu niepodległościowego Bohdan Urbankowski.
Bohdan Jerzy Urbankowski to jeden z najwybitniejszych i najwszechstronniejszych polskich pisarzy: poeta, dramaturg, prozaik historyk i filozof; twórca ruchu Nowego Romantyzmu. W latach 1992 – 2000 prezes odnowionego Związku Literatów Polskich, przewodniczący Rady Programowej Związku Piłsudczyków, Członek Rady Programowej Instytutu Historycznego NN im. Andrzeja Ostoja Owsianego, kierownik działu kultury „Gazety Polskiej”.
Urodził się w Warszawie, syn Mieczysława, inżyniera i Ireny, wówczas studentki podziemnej polonistyki. Oboje byli zaprzysiężonymi żołnierzami AK. Po Powstaniu wraz z rodzicami wywieziony do obozu w Pruszkowie, po kilkumiesięcznej tułaczce trafił z matką na Śląsk. Ojciec został wywieziony do Oświęcimia następnie do Leimeritz, gdzie został zamordowany.
Do matury mieszkał w Bytomiu, na studia powrócił do Warszawy. Ukończył studia polonistyczne i filozoficzne na Uniwersytecie Warszawskim; poświęcona Dostojewskiemu praca doktorska doczekała się dwóch wydań (Dostojewski – dramat humanizmów: 1978, 1994). Był twórcą i teoretykiem Nowego Romantyzmu – ruchu literackiego i politycznego jednocześnie. Głosząc hasło ocalania narodu przez kulturę ruch ten nawiązywał do literatury romantycznej, okupacyjnej i emigracyjnej, wydał wiele legalnych i nielegalnych publikacji, zorganizował dziesiątki jawnych i tajnych imprez (zasada „gry na dwóch fortepianach”) na terenie Warszawy i całego kraju, działał wewnątrz kultury studenckiej i w ZNP. Rozwinięciem „noworomantycznego” manifestu było kilkanaście dramatów historycznych, książki filozoficzne, a także monografie najwybitniejszych Polaków: Mickiewicza, Piłsudskiego, Jana Pawła II i Z. Herberta. Niektóre utwory Urbankowskiego (np. poemat „Przedwiośnie” – o Marcu `68) były latami poszukiwane przez bezpiekę. Wydany początkowo w podziemiu wybór tekstów Piłsudskiego ukazał się w 1989 roku legalnie p.t. „Józef Piłsudski. Myśli, mowy, rozkazy” i osiągnął rekordowy nakład 170 tysięcy egzemplarzy.
Od studiów do końca PRL inwigilowany przez SB (m.in. jako figurant „Romantyk”), przesłuchiwany i z przyczyn politycznych wielokrotnie usuwany z pracy – z dwóch uczelni, z telewizji, z radia i z kilku redakcji – z „Orientacji”, „Człowieka i Światopoglądu”, „Poezji”, „Wiary i Odpowiedzialności” i „Studiów Filozoficznych” (z tej ostatniej redakcji za „notoryczne propagowanie tzw. filozofii narodowej kosztem marksizmu – leninizmu”). Działając w Płocku zorganizował tam pierwszą i jedyną scenę „Solidarności” w Polsce – Scenę `81. Sztuki Urbankowskiego były blokowane, bądź zdejmowane ze sceny – np. „Białe ogrody” w krakowskim Teatrze Starym, sztuka o gen. „Grocie” w Wałbrzychu, Poświęcony Piłsudskiemu „Czarny pierścień” w Płocku czy sztuka o Mochnackim (zdjęta z prób Teatru Kieleckiego, przywrócona na fali „odwilży” w roku 1981); podobnie prześladowane były książki. Po rozbiciu przez władze Konfederacji Nowego Romantyzmu związany z niepodległościowym nurtem opozycji, współredaktor pism i wydawnictw podziemnych (gł. KPN, i Zw. Piłsudczyków). Po wprowadzeniu stanu wojennego – jako działacz „Solidarności” – usunięty z Polskiego Radia, nie mogąc się zatrudnić w Warszawie – rozpoczął wieloletnią pracę w Teatrze Płockim, jako konsultant – kierownik literacki. W stanie wojennym współorganizował i współredagował wydawnictwa podziemne, pisywał m. in. w „Słowie Podziemnym”, w łódzkim „Przedświcie”, w berlińskim „Poglądzie”, warszawskim „tu teraz” (pismo „Solidarności” nauczycieli) a przede wszystkim w wydawnictwach KPN i „Solidarności”. Współredagował kilka książek i wydał kilka własnych pozycji – m.in. dwie książki poświęcone Piłsudskiemu i fragmenty „Czerwonej mszy”. Jako prezes ZLP zorganizował dwa Sejmiki w Obronie Kultury Narodowej, kilkadziesiąt sesji naukowych i literackich poświęconych literaturze walk o niepodległość (powstania XIX – XX w., wojna 1920, SiN, Powstanie Antysowieckie); organizował także wyjazdy polskich literatów na Wileńszczyznę i (mimo trudności) wymianę kulturalną z Zaolziem; w ramach pomocy przewoził lub przesyłał na Wileńszczyznę i Zaolzie setki książek. W 1992 roku w rządzie premiera Olszewskiego był krótko doradcą ds. kultury, oświaty i wychowania przy MON.
Stypendysta Instytutu Piłsudskiego w Nowym Jorku i Fundacji Dembińskiego w Paryżu, dwukrotny delegat na zjazdy Ligi Antykomunistycznej (obok Rafała Gan – Ganowicza) w Paryżu i N. Jorku (1989, 1990); w roku 2000 kandydat środowisk niepodległościowych na stanowisko prezesa IPN. W 2003 otrzymał Nagrodę Sejmiku Mazowieckiego za „Dramaty Płockie” i wybór wierszy „Gra z czasem”, w 2005 – Nagrodę Norwida. Kawaler orderu POLONIA MATER NOSTRA EST (11 XI 2002), medalu „Solidarności” Zasłużony w walce o niepodległość i prawa człowieka 13 XII 1981 – 4 VI 1989 (wręczony 13 XII 2001), Medalu Piłsudskiego (11 XI 1995), oraz odznaki Zasłużonego Działacza Kultury – Za pracę w podziemnym ruchu wydawniczym 1982 – 89 (2001). Otrzymał Złoty Laur SDP za rok 2013.
12 listopada 2014 roku odznaczony Krzyżem Wolności i Solidarności a w 2016 Krzyżem Oficerskim Orderu Odrodzenia Polski, w 2022 – Medalem Komisji Edukacji Narodowej.
***
Galę nagrody „Kustosz Pamięci Narodowej” uświetnił recital złożony z kompozycji największych polskich kompozytorów w wykonaniu pianistki Ewy Marianny Sarwińskiej i sopranistki Joanny Nawrot.
—————————————————————————————————————
Nagroda Kustosz Pamięci Narodowej została ustanowiona w lipcu 2002 roku przez Prezesa Instytutu Pamięci Narodowej prof. Leona Kieresa. Jest ona przyznawana za szczególnie aktywny udział w upamiętnianiu historii Narodu Polskiego w latach 1939-1989, a także za działalność publiczną zbieżną z ustawowymi celami Instytutu Pamięci Narodowej. Kandydatów do Nagrody mogą wysuwać instytucje, organizacje społeczne i naukowe oraz osoby fizyczne. Ma charakter honorowy, a jej laureaci otrzymują tytuł Kustosza Pamięci Narodowej. Nagroda ma przywrócić szacunek dla narodowej przeszłości, chronić wartości, dzięki którym Polska przetrwała przez lata zniewolenia. Od 2012 r. jedna z pięciu Nagród może zostać przyznane pośmiertnie. Wyróżnienie ma charakter honorowy, a jego laureaci otrzymują tytuł Kustosza Pamięci Narodowej. W roku 2022 Nagroda zostanie przyznana po raz dwudziesty pierwszy.
W gronie dotychczas wyróżnionych tytułem Kustosza Pamięci Narodowej znajdują się min. Tomasz Strzembosz (2002), Władysław Bartoszewski (2004), Zofia i Zbigniew Romaszewscy (2006), Zofia i Andrzej Pileccy (2015), Prezydent RP na uchodźstwie Ryszard Kaczorowski (2019), a także Komitet Katyński (2010), Społeczny Komitet Pamięci Górników KWK „Wujek” w Katowicach poległych 16 grudnia 1981 r. (2011), Stowarzyszenie „Memoriał” (2012) i Polskie Muzeum w Rapperswilu (2015).